DWIE REWOLUCJE

DWIE REWOLUCJE

REWOLUCJA LUTOWA

I RZĄDY CENTRALNEJ RADY   

WOJNA, głód, drożyzna i wszechwładny

despotyzm carski doprowadziły do powstania w imperium rosyjskim na prze­łomie lat 1916-1917 głębokiego kryzysu politycznego.

Obalenie caratu, przejęcie władzy przez Rząd Tymczasowy, jego pierwsze odezwy i postanowienia pełne słów o wolności, zrzuceniu jarzma samowładz-twa i o wspaniałych perspektywach roztaczających się przed wolną, demo­kratyczną republiką trafiły na Ukrainie na podatny grunt. Ukrywane dotąd pragnienia wyzwoliły się w powszechnym żądaniu autonomii terytorialnej.

2 (15) III 1917 r. utworzony został w Piotrogrodzie Rząd Tymczasowy, a już 4 (17) III w Kijowie powstała ukraińska Centralna Rada stawiająca sobie m.in. za cel reprezentowanie narodowych interesów Ukraińców, koordyna­cję działań partii i stronnictw ukraińskich oraz powołanie ogólnoukraińskiego parlamentu. Główną rolę odgrywali w niej związani z koncepcjami M. Hru-szewskiego "postępowcy" - członkowie Towarzystwa Ukraińskich Postę­powców, partii założonej w Kijowie w 1908 r., Ukraińska Socjal-Demokra-tyczna Partia Robotnicza, której program był, jak wiadomo, bardzo zbliżony do mienszewickiego, oraz Ukraińska Partia Socjalistów Rewolucjonistów (Ukrajinśka partija socjalistiw-rewolucjoneriw - UPSR, założona oficjalnie dopiero w kwietniu 1917 r. przez M. Hruszewskiego, M. Kowalewskiego, W. Hołubowicza, M. Szapowała i innych). Później, w czerwcu 1917 r., "po­stępowcy" przekształcili się w Ukraińską Partię Socjalistów Federalistów, w której główną rolę odgrywali S. Jefremow, A. Nikowski i D. Doroszenko, dążący do utworzenia autonomicznej Ukrainy w ramach przyszłej demokra­tycznej republiki rosyjskiej. W oczekiwaniu na rychły powrót pro f. Hruszew­skiego z Symbirska wybrano go zaocznie na przewodniczącego Rady, a na jego zastępców D. Antonowicza i D. Doroszenkę. W skład Rady wchodzili m.in.: Sergiusz Jefremow, Semen Petlura i Włodzimierz Wynnyczenko.

Ruch narodowy na Ukrainie wkroczył w stadium burzliwego rozwoju. Wznowiła swoją działalność Proswita. Na wiecach i na łamach prasy toczyły się zacięte dyskusje o przyszłości ziem ukraińskich, przy czym obok autono­mii wysuwano hasło proklamowania pełnej niepodległości i suwerenności państwowej. Tworzono zalążki narodowej armii, odwołując się do historycz­nych wzorów i historycznego nazewnictwa, zaczerpniętego głównie z kozac­kiej przeszłości.

Drugi istniejący na Ukrainie nurt polityczny pretendował do odegrania roli jedynego reprezentanta interesów proletariatu oraz walczących i giną­cych na froncie żołnierzy. Rozwiązanie problemu narodowego w duchu rów­nouprawnienia było dla niego również jednym z pierwszoplanowych haseł. Inaczej jednak rozumiał te. kwestię proletariat wielkoprzemysłowy, w któ­rym robotnicy narodowości ukraińskiej nie stanowili nawet połowy składu, inaczej natomiast inteligencja i liberalnie nastawione drobnomieszczaństwo, reprezentowane w ruchu politycznym wyłącznie przez Ukraińców. Dla dwóch ostatnich warstw społecznych rewolucja dokonała się w marcu, dla proletariatu - dopiero się zaczęła.

Doskonale zdawali sobie z tego sprawę bolszewicy, nie tylko mający od dawna jasno sprecyzowany program w tej mierze, ale i bogatsi o doświad­czenia rewolucji 1905 r. Początkowo nie było ich zbyt wielu. W marcu 1917 r. liczba członków SDPRR(b) na Ukrainie wynosiła 1200-1400. Od tej jednak chwili szeregi partyjne zaczęły się szybko powiększać. Z końcem kwietnia liczebność partii wzrosła do 10 000 członków, w lipcu - 33 000, październi­ku - przeszło 42 000, a na przełomie listopada i grudnia przekroczyła 71 000. W porównaniu jednak z liczbą np. samych tylko robotników przemyski i trans­portu na Ukrainie (2 184 600) była to przysłowiowa kropla w morzu (zaled­wie nieco więcej niż 3%). Gdyby podstawę szacunku rozszerzyć o robotni­ków rolnych i wojsko, procent zorganizowanego proletariatu zmniejszyłby się jeszcze bardziej.

Bolszewicy starali się zyskiwać popularność dzięki głoszonym przez sie­bie radykalnym hasłom, zwłaszcza nacjonalizacji podstawowych środków produkcji, likwidacji ucisku społecznego i narodowego oraz natychmiasto­wego przerwania działań wojennych.

W Piotrogrodzie z niepokojem śledzono rozwój wydarzeń na Ukrainie osła­biających spójność państwa. Doszło wreszcie do konfliktu, którego geneza się­gała niemal samego momentu powstania zarówno Centralnej Rady, jak i Rzą­du Tymczasowego oraz pierwszych postulatów Rady w sprawie przyznania Ukrainie uprawnień autonomicznych. Na zwołanym przez Centralną Radę w Kijowie 4-8 (17-21) IV 1917 r. I Ukraińskim Zjeździe Narodowym, w któ­rym uczestniczyło przeszło tysiąc delegatów reprezentujących różne ukraiń­skie ugrupowania polityczne, zawodowe i kulturalne, w tym również żołnie­rzy frontowców, przyjęto rezolucje akcentujące mocno narodowy punkt wi­dzenia. Wprawdzie przyznawały one prawo ostatecznej decyzji w sprawie ustroju Rosji i statusu Ukrainy przyszłemu Zgromadzeniu Ustawodawczemu, niemniej jednak ich autorzy zastrzegali się, "że do tego momentu nie mogą pozostawać bierni, lecz wspólnie z mniejszymi narodowościami muszą natych­miast przystąpić do tworzenia na Ukrainie podstaw jej bytu autonomicznego". Żądano wyznaczenia granic Ukrainy "zgodnie z wolą ludu" oraz udziału przed­stawicielstwa ukraińskiego w przyszłej konferencji pokojowej. Wtedy też Cen­tralna Rada uzyskała sankcję Zjazdu Narodowego, została zreorganizowana i powołała swój organ wykonawczy, zwany później Małą Radą, składający się

z prezydenta (M. Hruszewski), dwóch wiceprezydentów (W. Wynnyczenko i S. Jefremow), sekretarzy Rady oraz po dwóch reprezentantów każdej z ukraińskich partii politycznych. 15 (28) VI 1917 r. organem wykonawczym stał się Sekreta­riat Generalny, a na jego czele stanął lider USDPR - W. Wynnyczenko.

Centralna Rada usilnie starała się o zwołanie kolejnych zjazdów przed­stawicieli różnych warstw społecznych. Chodziło jej o zdobycie jak najszer­szego poparcia dla prowadzonej przez siebie działalności oraz zbudowanie mocnego fundamentu, na którym mogłaby rozbudowywać na Ukrainie pod­porządkowany sobie aparat władzy.

Następny ze zjazdów, I Ogólnoukraiński Zjazd Wojskowy, odbył się w Ki­jowie w dniach 5-8 (18-21) V 1917 r. Wzięło w nim udział przeszło 700 dele­gatów, którzy uznali Centralną Radę za jedyną prawowitą władzę na Ukrainie i powołali Ukraiński Wojskowy Komitet Generalny z S. Petlurąna czele. Zażą­dali także wydzielenia z armii rosyjskiej jednostek ukraińskich oraz natychmia­stowego uznania przez Rząd Tymczasowy i Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w Piotrogrodzie (dwuwładza w Rosji była realnym faktem poli­tycznym i trzeba się było z tym liczyć) narodowo-terytorialnej autonomii Ukrainy. Pierwszym krokiem w tym kierunku miało być mianowanie ministra do spraw Ukrainy w Rządzie Tymczasowym. Na przełomie maja i czerwca delegacja Centralnej Rady złożyła w Piotrogrodzie memoriał adresowany do rządu i Ko­mitetu Wykonawczego Rady Piotrogrodzkiej. Zawarto w nim wszystkie wcze­śniej sformułowane postulaty, a więc: oficjalnego wyrażenia przychylnego stano­wiska w sprawie autonomii Ukrainy, udziału delegacji ukraińskiej w obradach przyszłej konferencji pokojowej, a także utworzenia odrębnych narodowych ukraińskich formacji wojskowych zarówno na froncie, jak i na zapleczu.

Rezolucję o podobnym charakterze uchwalił również obradujący w Kijo­wie w dniach 28 maja - 3 czerwca (10-16 VI) 1917 r. I Ogólnoukraiński Zjazd Chłopski. Zjazd postulował zniesienie prywatnej własności ziemi i prze­kazanie jej we władanie "wołostnych" (gminnych) komitetów ziemskich. Wy­brano też 133-osobową Ukraińską Radę Delegatów Chłopskich oraz Cen­tralny Komitet Związku Chłopskiego.

Rząd Tymczasowy nie zamierzał jednak pobłażać dalszym poczynaniom tego rodzaju, w których dopatrywał się wąskiego separatyzmu i rozbijania sił "demokracji rosyjskiej". Kiereński, podówczas minister wojny, wydał zakaz organizowania drugiego z kolei Ogólnoukraińskiego Zjazdu Wojskowego.

Konflikt między Centralną Radą a Rządem Tymczasowym wszedł w ostre stadium. Memoriał Rady został odrzucony przez rząd. W odpowiedzi Rada oświadczyła czerwca, że "Rząd Tymczasowy świadomie przeciwsta­wił się interesom ukraińskiego ludu pracującego i własnej, oficjalnie głoszo­nej zasadzie samookreślenia narodów". Stwierdzano dalej, że żywiołowo ro­snący ukraiński ruch narodowy może wskutek odmowy rządu skierować się na niepożądane tory.

W dniach 5-10 (18-23) VI1917 r. zebrał się w Kijowie II Ogólnoukraiński Zjazd Wojskowy, w którym uczestniczyło przeszło 2500 delegatów. Stwier-

dzili oni, że wydany przez Rząd Tymczasowy zakaz odbycia Zjazdu był niele­galny, i postulowali, by Centralna Rada rozpoczęła organizację państwa ukraiń­skiego opartego na zasadach autonomii terytorialnej bez konsultacji z rzą­dem w Piotrogrodzie. Na zjeździe wybrano OgólnoukraińskąRadę Delegatów Żołnierskich, polecono Ukraińskiemu Wojskowemu Komitetowi Generalne­mu przystąpienie do pracy nad "ukrainizacją" sił zbrojnych oraz przyjęto plan organizacji tzw. Wolnego Kozactwa, wojskowej formacji ochotniczej, która powstała w kwietniu 1917 r. w Zwienihorodce (gub. kijowska). Była ona zor­ganizowana na zasadach terytorialnych, a oficerów wybierano. Atamanem Wolnych Kozaków został gen. Paweł Skoropadski (1873-1945). Gdy w po­łowie października 1917 r. w Czehryniu odbył się Kongres Wolnego Kozac­twa, okazało się, że liczyło ono już ok. 60 000 żołnierzy. Formacja ta, podpo­rządkowana Sekretariatowi Generalnemu Spraw Wewnętrznych, a później -wojny, została zlikwidowana w marcu - kwietniu 1918 r. na żądanie dowódz­twa niemieckiego.

10 (23) VI1917 r. Centralna Rada ogłosiła I Uniwersał, w którym prokla­mowała autonomię Ukrainy i tworzyła rząd autonomiczny - Sekretariat Ge­neralny, uzyskując dla tego kroku pełne poparcie odbywającego się właśnie II Ogólnoukraińskiego Zjazdu Wojskowego. Rząd Tymczasowy odłożył de­cyzje w tych sprawach, mających najistotniejsze znaczenie dla przyszłości ziem ukraińskich, aż do chwili zwołania Zgromadzenia Ustawodawczego.

Bolszewicy znaleźli się na Ukrainie w szczególnej sytuacji. Wystąpienia przeciw Rządowi Tymczasowemu stawiały ich w oczach ludności, nie za­wsze dostrzegającej różnice w przyczynach konfliktu między poszczególny­mi partiami a Rządem Tymczasowym, na jednej płaszczyźnie z Radą Cen­tralną. Rozbieżności były jednak tak poważne, że niemożliwy był nawet chwi­lowy sojusz o charakterze taktycznym. Inteligencji i burżuazji ukraińskiej wystarczał całkowicie program Rady, głoszący konieczność zbudowania au­tonomicznej Ukrainy, wzorowanej na demokratycznych państwach zachod­nich, związanej więzami federacyjnymi z republiką rosyjską. Wielosettysięcz-ny proletariat gubił się w zalewie frazeologii demokratycznej, którą obficie szermowali przedstawiciele wszystkich ugrupowań politycznych. Na wsi największe wpływy uzyskał Związek Chłopski (Selanska Spiłka), współpra­cujący z Ukraińską Partią Socjalistów Rewolucjonistów. Demokratami nazy­wali sami siebie nawet zamożni właściciele ziemscy, tworząc w czerwcu 1917 r. Ukraińską Partię Demokratyczno-Chłopską(Ł%ra/;>w'&a demokratyczna chliborobśkapartija -UDChP). Jej współzałożyciele: S. Szemet, L. Kłymiw i W. Lipiński, głosili potrzebę przeprowadzenia reformy rolnej na Ukrainie, jednak z zastrzeżeniem, że reforma ta opierać się będzie na zasadzie parcela­cji ziemi za wykupem. Niemal każdy tydzień przynosił wieści o pojawieniu się nowego ugrupowania o efemerycznym na ogół charakterze, np. socjali­stów niepodległościowców. Nie odgrywały one wszakże większej roli w ży­ciu politycznym Ukrainy. Na Ukrainie działały również partie rosyjskie: ese-rowcy, kadeci itp.

Pierwszy projekt rezolucji Kijowskiego Komitetu SDPRR(b), dotyczący konfliktu między Radą a rządem piotrogrodzkim, zawierał jedynie ogólne stwierdzenia o konieczności walki z burżuazją rosyjską, usiłującą utrzymać inne narodowości w istniejących ramach prawno-państwowych, i komunikował, że "żądanie odłączenia Ukrainy może być poparte przez nas tylko wówczas, kiedy opowie się za nim cała ludność zamieszkująca ten kraj". Jednocześnie upomnia­no się o uwzględnienie praw innych narodowości zamieszkujących Ukrainę.

Rezolucja Kijowskiego Komitetu SDPRR(b) z drugiej połowy czerwca 1917 r., będąca odpowiedzią na / Uniwersał Centralnej Rady, odcinała się stanowczo od zajętej przez nią pozycji. Wskazywano w niej zwłaszcza na nieliczenie się z interesami innych narodowości zamieszkujących Ukrainę oraz próby wywołania waśni między Ukraińcami a Rosjanami. Opowiadano się wprawdzie za autonomią kraju, lecz i za powszechnym plebiscytem ma­jącym zadecydować o jego przyszłości. Sprawę pełnego równouprawnienia wszystkich narodowości wiązano z obaleniem kapitalizmu i przejęciem wła­dzy przez "robotników, żołnierzy i biedotę chłopską".

Lenin poparł pretensje Rady do Rządu Tymczasowego. 2 (15) czerwca, w opublikowanym w "Prawdzie" artykule To niedemokratyczne, obywatelu Kiereński!, zaprotestował przeciw zakazowi zwołania II Ogólnoukraińskiego Zjazdu Wojskowego. W tym czasie sprawa ukraińska stała się jednym z głów­nych przedmiotów jego zainteresowania. 15 (28) czerwca w "Prawdzie" uka­zał się nowy artykuł Lenina pt. Ukraina. Autor poparł w nim / Uniwersał Cen­tralnej Rady, a zwłaszcza te jego sformułowania, które odnosiły się do samo­dzielnego decydowania przez Ukraińców o własnym losie, "bez zrywania więzi z państwem rosyjskim". Uzasadniając swoje stanowisko pisał: "Jesteśmy za jak najściślejszym sojuszem robotników wszystkich krajów przeciwko kapita­listom zarówno «własnym», jak i w ogóle kapitalistom wszystkich krajów. Ale właśnie dlatego, by sojusz ten był dobrowolny, robotnik rosyjski, nie ufając w niczym i ani chwilę burżuazji rosyjskiej, ani burżuazji ukraińskiej, broni te­raz prawa Ukraińców do oderwania się, nie narzuca jąć im swojej przy­jaźni, lecz zdobywając jąprzez ustosunkowanie się jak do równego sobie, jak do sojusznika i brata w walce o socjalizm". W kolejnym artykule pt. Ukraina i klęska rządzących partii Rosji, opublikowanym w "Prawdzie" dwa dni póź­niej, pisał: "Ustąpcie Ukraińcom - tak mówi rozsądek, w przeciwnym razie będzie gorzej, siłą nie utrzyma się Ukraińców, lecz tylko rozdrażni".

Lato 1917 r. przyniosło szybko postępującą polaryzację ugrupowań poli­tycznych. Radykalizacja proletariatu i wojska spowodowała, że 30 czerwca (13 lipca) zawarta została ugoda między Centralną Radą a Rządem Tymcza­sowym. Likwidacja konfliktu pozwalała na skuteczniejszą walkę z rewolu­cyjną lewicą. W rozmowach, które doprowadziły do porozumienia, uczest­niczyli: Aleksander Kiereński (wkrótce premier Rządu Tymczasowego), Herakliusz Cereteli (minister poczty, a później minister spraw wewnętrznych), Michał Tereszczenko (minister spraw zagranicznych), reprezentanci eserow-ców, mienszewików i rosyjskich "postępowców" oraz przedstawiciele Cen-

tralnej Rady. Rezultatem zawartej ugody było odłożenie sprawy autonomii Ukrainy do chwili zwołania Ogólnorosyjskiego Zgromadzenia Ustawodaw­czego. Centralna Rada stała się przedstawicielką rządu w pięciu guberniach ukraińskich (kijowskiej, podolskiej, połtawskiej, wołyńskiej i części czerni-howskiej). Potwierdzono prawo do tworzenia przez nią własnych rad powia­towych i gubernialnych oraz zarządów wiejskich i osiedlowych (tzw. narod-ne uprawy). Jej reprezentacja miała znaleźć się w ministerstwie wojny, na­czelnym dowództwie wojskowym i sztabie generalnym, 3(16) lipca Centralna Rada wydała // Uniwersał, w którym informowała o zasadach zawartego porozumienia oraz deklarowała pełne poparcie dla Rządu Tymczasowego.

Centralna Rada składała się wówczas z 822 osób, w tym 212 przedstawi­cieli Ogólnoukraińskiej Rady Delegatów Chłopskich, 158 - Ogólnoukraiń-skiej Rady Delegatów Żołnierskich, 100 - Ogólnoukraińskiej Rady Delega­tów Robotniczych, 50 - nieukraińskich robotników i żołnierzy, 20 - ukraiń­skich partii socjalistycznych, 40 - rosyjskich partii socjalistycznych, 35 -żydowskich oraz 15 - polskich partii socjalistycznych, 84 - przedstawicieli miast i miasteczek i wreszcie 108 delegatów wybranych przez inne mniej­szości narodowe: Białorusinów, Mołdawian, Niemców i Tatarów.

Po miesiącu, 4 (17) VIII 1917 r., Rząd Tymczasowy wydał instrukcję dla Generalnego Sekretariatu Ukrainy - organu wykonawczego Rad i jak się spo­dziewano, zalążka przyszłego rządu ogólnoukraińskiego. W instrukcji wyra­żano zgodę na utworzenie sekretariatów (ministerstw) spraw wewnętrznych, finansów, rolnictwa, oświaty, handlu i przemyski, pracy oraz spraw narodo­wych. Generalny Sekretariat został sprowadzony do roli wykonawcy pole­ceń rządu, a niemal policzkiem dla Rady stało się żądanie, by "nie mniej niż czterech sekretarzy było narodowości nieukraińskiej".

W kraju panował już jednak inny porządek; na czele Rządu Tymczasowe­go stał Kiereński i Centralna Rada nie odważyła się na oficjalne zerwanie z rządem. Groziłoby to jej osamotnieniem w obliczu narastającego w kraju kryzysu rewolucyjnego, w którym coraz więcej do powiedzenia mieli bol­szewicy, chociaż raporty z terenu nie mogły napawać ich optymizmem.

Tak np. delegat z Zagłębia Donieckiego na VI Zjazd SDPRR(b) (sierpień 1917 r.), decydującego się na rozpoczęcie przygotowań do powstania zbroj­nego, stwierdzał, że na jego terenie "Rady są w masie swej niebolszewic-kie", inny mówił: "praca w tym obwodzie jest postawiona gorzej niż gdzie­kolwiek indziej... Masy skłaniają się do bolszewizmu, ale mamy bardzo mało działaczy partyjnych. O pracy partyjnej większość nie ma żadnego pojęcia". Najpopularniejszym czasopismem w Charkowie była gazeta reprezentująca interesy burżuazji - stwierdzali delegaci na VI Zjazd, a miejscowa organiza­cja bolszewicka nie miała poważniejszego wpływu na poczynania Rady De­legatów. Nikitińska organizacja SDPRR(b) z Zagłębia Donieckiego wysto­sowała rozpaczliwy apel do Komitetu Centralnego o przysłanie odpowied­niego lektora. "Ledwie można utrzymać partię, ażeby się nie rozpadła" -pisano w ankiecie sprawozdawczej dla KC. W Jekaterynosławiu Radąkiero-

wali mienszewicy-oboroncy (tzn. uznający konieczność kontynuowania woj­ny) wspólnie z eserowcami. W zbiorczym Sprawozdaniu Obwodu Zagłębia Donieckiego i Rejonu Krzyworoskiego stwierdzano, że we wszystkich Ra­dach dominują oboroncy, a autorytet Rad osłabł w poważnym stopniu. Na rysującą się perspektywę zmiany sytuacji wskazywało jednak zdanie, że "na­sze organizacje mają przytłaczający wpływ na robotników".

REWOLUCJA SOCJALISTYCZNA NA UKRAINIE

Strzały skierowane w lipcu 1917 r. do pokojowej demonstracji w Piotro-grodzie ośmieliły ukraińskie elementy zachowawcze. W Kijowie dokonano napadu na siedzibę miejscowego Komitetu SDPRR(b). Rozpoczęły się aresz­towania bolszewików w Charkowie, Odessie, Winnicy i innych miastach. Po­czynania te wzburzyły proletariat, a oliwy do ognia dolały jeszcze: przywró­cenie na froncie kary śmierci oraz nieudana ofensywa rosyjska na Froncie Południowo-Zachodnim, w wyniku której w ciągu zaledwie 10 dni stracono ok. 60 000 żołnierzy w zabitych, rannych i wziętych do niewoli.

Akcje podejmowane obecnie przez proletariat ukraiński były ściśle zwią­zane z ogarniającą całą Rosję wielką falą protestów przeciw terrorowi w Pio-trogrodzie. Wytyczone przez VI Zjazd SDPRR(b) cele postawiły partię bol-szewickąw stan mobilizacji. Z terenu nadchodziły meldunki świadczące o po­stępującym procesie radykalizowania się mas robotniczych i chłopskich. W Ługańsku do dumy miejskiej na łączną liczbę 75 delegatów wybrano 29 bol­szewików. Frakcja bolszewicka w charkowskiej dumie miejskiej wypowie­działa się przeciw wysłaniu delegatów na tzw. Naradę Państwową w Moskwie, która wobec odroczenia wyborów do Zgromadzenia Ustawodawczego miała stworzyć pozory szerokiego poparcia społeczeństwa dla poczynań rządu. Ze wszystkich zakątków kraju płynęły wieści o nowej fali rozruchów chłopskich.

W czasie puczu Korniłowa (25-31 VII) (7-13 IX 1917 r.), chcącego prze­chwycić władzę w Rosji, żołnierze sami rozbili jeden z ośrodków przygoto­wań do zamachu stanu, który to ośrodek znajdował się w Berdyczowie. Aresz­towano wielu uczestników puczu, którzy znaleźli się na Ukrainie, wśród nich gen. Antoniego Denikina. Klęska Korniłowa powstrzymanego przez robot­ników Piotrogrodu przyczyniła się do postępującej bolszewizacjł rad, które zaczęły teraz powstawać również na wsi.

Podstawowe żądanie biedoty wiejskiej sprowadzało się do przekazania całej ziemi natychmiast, na zawsze i bez wykupu w ręce chłopskie. Niejed­nokrotnie prawa do ziemi dochodzono z bronią w ręku, czemu nie potrafiło się już przeciwstawić nawet dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego, które wzięło na siebie akcję pacyfikacji zamieszek na wsi ukraińskiej. Rów­nież w armii postępował proces radykalizacji.

W rozpoczynającej się walce o władzę ugrupowania znajdujące się u steru rządów nie zamierzały ustępować. 24 IX (7 X) 1917 r. Generalny Sekretariat

Ukrainy komunikował: "Najwyższy organ władzy na Ukrainie - Sekretariat Generalny, utworzony przez demokrację rewolucyjną, przez jej organ, Ukraińską Centralną Radę, i zatwierdzony dekretem Rządu Tymczasowego 4 sierpnia br., kończąc swojąpracęnad organizacją wewnętrzną i obejmując rządy w kra­ju, obwieszcza o tym ludności Ukrainy oraz wszystkim instytucjom rządo­wym i społecznym". Komunikat został podpisany przez W. Wynnyczenkę, przewodniczącego Sekretariatu, a zarazem sekretarza generalnego spraw wewnętrznych, oraz A. Łotockiego, pisarza generalnego.

10 (23) X KC SDPRR(b) obradujący w Piotrogrodzie zdecydował się na rozpoczęcie natychmiastowych przygotowań do powstania zbrojnego. Na Ukrainę, do Zagłębia Donieckiego wysłano emisariusza KC G. Pietrowskie-go. Zaczęły powstawać oddziały Gwardii Czerwonej. Liczbę czerwonogwar-dzistów w Charkowie szacowano na przeszło 3000, w Kijowie - 3000, Odessie - 3200, Mikołajowie - ok. 1000, Ługańsku - 800, Jekaterynosławiu - 600.

Niemały wpływ na wzrost aktywności rewolucyjnej lewicy na Ukrainie miała kampania wyborcza związana z mającym się odbyć w Piotrogrodzie z początkiem listopada II Ogólnorosyjskim Zjazdem Rad. Wzięło w nim udział 126 delegatów z Ukrainy, w tym 57 bolszewików, 21 lewicowych eserow-ców (którzy wówczas w wielu kwestiach zajmowali takie samo stanowisko jak bolszewicy), 18 mienszewików, 10 ukraińskich narodowych socjalistów, 2 - żydowskich, 8 eserowców,! bezpartyjny i 9, których przynależności partyjnej nie udało się ustalić. Stanowili oni ok. 20% łącznej liczby delega­tów na Zjazd. Grupa ta, z nielicznymi tylko wyjątkami, poparła piotrogrodz-kie powstanie zbrojne oraz przejęcie władzy w państwie przez Centralny Komitet Wykonawczy Rad i wyłonioną na II Zjeździe Radę Komisarzy Ludowych z Leninem na czele.

Rewolucja socjalistyczna, której przełomowym momentem było piotro-grodzkie powstanie w dniu 25 X (7 XI) 1917 r., zwyciężyła w Rosji. Rząd Tymczasowy został obalony. II Zjazd Rad uchwalił Dekret o pokoju - rezo­lucję skierowaną do wszystkich rządów i narodów biorących udział w woj­nie światowej, nawołującą do natychmiastowego przerwania działań wojen­nych oraz zawarcia pokoju bez aneksji i kontrybucji. Formułowano w niej także prawo każdego narodu do decydowania o własnym losie, w tym rów­nież do oderwania się od innego, uciskającego go dotychczas państwa. De­kret o ziemi oddawał ziemię obszarniczą w ręce chłopskie bez wykupu.

Wieści o wydarzeniach w Piotrogrodzie natychmiast dotarły na Ukrainę. Tam gdzie działały silne bolszewickie organizacje partyjne, władza szybko prze­chodziła w ręce terenowych Rad Delegatów Robotniczych. Tak było np. w licz­nych miejscowościach Zagłębia Donieckiego: w Ługańsku (przewodniczącym tamtejszej Rady Delegatów i Dumy Miejskiej był Kliment Woroszyłow), Ma-kiejewce, Gorłowce, Szczerbinowce, Lisiczańsku i Kramatorsku. Zgoła inna sytuacja istniała w dwóch największych miastach ukraińskich: Kijowie i Char­kowie. Skupione były tutaj instytucje zorganizowane, kierowane i kontrolo­wane przez Centralną Radę, korzystającą z poparcia większości miejscowych

mieszkańców, zwłaszcza inteligencji i mieszczaństwa. Wiele osób schroniło się w nich w obawie przed wystąpieniami rewolucyjnymi na prowincji.

Poza tym w Kijowie wojsko miało wyraźną przewagę nad czerwonogwar-dzistami. Trwające przez trzy dni walki doprowadziły wprawdzie do likwi­dacji agend Rządu Tymczasowego w rym mieście, jednak 31 października (13 listopada) po strumieniu powstania zrewolucjonizowanych żołnierzy i ro­botników władza powróciła w ręce Centralnej Rady.

Udzielała ona teraz pomocy gen. Aleksemu Kaledinowi działającemu nad Donem w obronie starego porządku. Kaledin w czerwcu 1917 r., po usunię­ciu ze stanowiska dowódcy armii, został wybrany "atamanem wojska doń­skiego", a później stanął na czele tzw. rządu wojskowego i po zwycięstwie rewolucji socjalistycznej w Piotrogrodzie opowiedział się za przywróceniem władzy Rządowi Tymczasowemu. Aż do tej chwili zamierzał sprawować rządy nad Donem.

2 (15) listopada Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła Deklaracją praw narodów Rosji, w której uznawała prawo wszystkich narodów zamieszkują­cych Rosję do swobodnego decydowania o własnym losie. W odpowiedzi na to 7 (20) listopada Centralna Rada wydała swój /// Uniwersał, proklamu­jąc w nim utworzenie niezależnego państwa Ukraińskiej Republiki Ludo­wej, obejmującej ziemie zamieszkane w większości przez Ukraińców, dekla­rując także utrzymanie federacyjnego związku z Rosją. W uniwersale znala­zły się również obietnice przekazania ziemi chłopom, wprowadzenia ośmiogodzinnego dnia pracy, państwowej kontroli produkcji, jednak nie było w nim mowy o terminach ich realizacji.

Jednocześnie ogłoszono dekret o wyborach do Ukraińskiego Zgromadze­nia Konstytucyjnego (Ukrajinśki Ustanowczy Zbory), które miały odbyć się 91 1918 r. Pierwsze posiedzenie Zgromadzenia przewidziano na 22 I 1918 r. Prawo wyborcze otrzymali wszyscy mieszkańcy Ukrainy obojga płci, którzy ukończyli 20 lat. Miało być wybranych 301 delegatów. Późniejsze walki o wła­dzę uniemożliwiły realizację dekretu (wybrano tylko 171 delegatów) i Zgro­madzenie Konstytucyjne nigdy się nie zebrało. Warto dodać, że w czasie wy­borów do Ogólnorosyjskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego, które odbyły się 12 (25) XI 1917 r., na narodowe ukraińskie partie polityczne padło 75% głosów, gdy bolszewicy zgromadzili ich ok. 10%. Z kolei w nowo utworzo­nej Ukraińskiej Republice Ludowej niemal natychmiast przeprowadzono za­krojone na szeroką skalę aresztowania, pozbawiając wolności wielu wybit­nych działaczy bolszewickich. Sterroryzowana kijowska Rada Delegatów uznała władzę Centralnej Rady, w czym niemały udział miała zasiadająca w niej grupa mienszewicko-eserowska konkurująca z frakcją bolszewicką.

W Charkowie, mimo aktywnej działalności w istocie swej kontrrewolucyj­nego Komitetu Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji oraz prób ściągnięcia oddzia­łów wiernych Rządowi Tymczasowemu, nie udało się zdławić masowego po­parcia udzielanego przez masy rewolucji i 10 (23) listopada nowo wybrana Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich większością głosów (120 prze-

ciw 75) uznała zwierzchnictwo Rady Komisarzy Ludowych, a zarazem akcep­towała uniwersał Centralnej Rady o proklamowaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej. W odpowiedniej uchwale stwierdzano: "Cała władza, zarówno na prowincji, jak i w stolicy, winna należeć do Zjazdu Delegatów Rad Robotni­czych, Żołnierskich i Chłopskich Republiki Ukraińskiej oraz wybranych n a n i m [podkr. moje - W.A.S.]: Centralnej Rady i Generalnego Sekretariatu". Ta swoista koncepcja dwuwładzy nie przetrwała długo i już dwa dni później Rada Delegatów w Charkowie uchwaliła rezolucję bolszewicką, na mocy której przej­mowała całą władzę w swoje ręce. 24 listopada (7 grudnia) nastąpiło ostatecz­ne zerwanie z Centralną Radą, którą uznano za "nie zasługującą na zaufanie mas pracujących".

Rzecz charakterystyczna, że wówczas wszędzie tam, gdzie do władzy do­szli bolszewicy, nie zrywali z powszechnie już przyjętą nazwą i samodziel­nością Ukraińskiej Republiki Ludowej, która -jak sądzili - miała w przy­szłości, na bliżej jeszcze nie określonych zasadach, wejść w skład państwa radzieckiego.

Przeważająca część ziem ukraińskich pozostawała w rękach Centralnej Rady, bolszewików zaś - prócz Charkowa, części Zagłębia Donieckiego tyl­ko Płoskirów, Łuck, Żmerynka i Równe.

Państwa Ententy pośpieszyły Radzie z daleko idącą pomocą. Francja za­ofiarowała jej pożyczkę w wysokości 180 mln franków, pomoc ofiarowała także Rumunia, ale w zamian za zgodę na odstąpienie Besarabii. 2 XII 1917 r. miejscowa Rada Narodowa ogłosiła, że Besarabia staje się Mołdawską Re­publiką Demokratyczną, sfederowanąz Rosją; w styczniu 1918 r. proklamo­wała swoją niepodległość. 15 III 1918 r. Hruszewski jako prezydent Central­nej Rady zgłosił pretensje do północnej i południowej części Republiki Moł­dawskiej. Nie miało to żadnego większego znaczenia, gdyż po niespełna dwóch tygodniach Rumunia włączyła Besarabię w skład swego państwa.

Generalny Sekretariat podejmował próby skoordynowania działań I Kor­pusu Polskiego, dowodzonego przez gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, z działaniami jednostek wojskowych podporządkowanych Centralnej Radzie.

Rada postanowiła nie wycofywać się z wojny przeciw państwom central­nym. Sekretarzem generalnym do spraw wojska został Petlura. 23 XI (6 XII) 1917 r. podjęto decyzję o połączeniu dotychczasowego Frontu Południowo--Zachodniego i Rumuńskiego. Nowy Front nazwano Ukraińskim i zaczęto przerzucać nań z innych ukraińskie formacje wojskowe.

Wobec rozesłania przez Radę zaleceń wzywających do niepodporządko-wywania się rozkazom i dekretom Rady Komisarzy Ludowych ta ostatnia uznała za konieczne poczynienie energicznych kroków zmierzających do ure­gulowania i unormowania stosunków wzajemnych. XII 1917 r. Rada Komisarzy Ludowych wydała Manifest do narodu ukraińskiego, w którym uznawała oficjalnie niepodległość Ukrainy. Pisano w nim: "Wszystko, co należy do zakresu praw narodowych i narodowej niepodległości, RKL uznaje natychmiast, bez ograniczeń i bezwarunkowo". W tekście manifestu znala-

zło się również czteropunktowe ultimatum zobowiązujące Centralną Radę do udzielenia RKL zadowalającej odpowiedzi w ciągu 48 godzin. Żądano w nim: zaprzestania dezorganizacji frontu przez przerzucanie jednostek ukraiń­skich za pomocą jednostronnie wydawanych rozkazów, nieprzepuszczania przez terytorium ukraińskie wojsk spieszących na pomoc Kaledinowi, udzie­lenia wsparcia walczącej z kontrrewolucją władzy radzieckiej oraz zaprze­stania wszelkich prób rozbrajania radzieckich pułków i jednostek Gwardii Czerwonej na Ukrainie. Stwierdzano, że ta właśnie "dwulicowa polityka" pozbawiła RKL "możliwości uznania Rady za prawomocnego przedstawi­ciela mas pracujących i wyzyskiwanych Republiki Ukraińskiej, doprowadziła ostatnio Ukraińską Radę do kroków, które oznaczaj ą przekreślenie wszelkiej możliwości porozumienia". Manifest kończył się słowami, że w razie nie­otrzymania zadowalającej odpowiedzi na przedłożone postulaty "Rada Ko­misarzy Ludowych będzie uważała, że Ukraińska Rada znajduje się w stanie wojny z władzą radziecką w Rosji i na Ukrainie".

Ultimatum RKL zostało odrzucone przez Centralną Radę. Już wcześniej jej działalność napotykała coraz poważniejsze trudności. Układ sił politycz­nych w kraju zmieniał się powoli na jej niekorzyść. W dniach 3-5 (16-18) XII 1917 r. odbył się w Kijowie Zjazd SDPRR(b) Kraju Południowo-Zachod-niego, a 5-6 (18-19) tego miesiąca w Charkowie Konferencja Partyjna SDPRR(b) Zagłębia Donieckiego i Krzyworoskiego. Opowiedziały się one za utworzeniem Ukraińskiej Republiki Rad. Utworzono Główny Komitet So­cjaldemokracji Ukrainy. Uchwały te wiązały się bezpośrednio ze zwołanym przez bolszewików i inne partie lewicowe na 4 (17) XII 1917 r. I Ogólno-ukraińskim Zjazdem Rad Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich, którego obrady rozpoczęły się tego dnia wieczorem. Spodziewano się przy­bycia ok. 200 delegatów. Centralnej Radzie udało się jednak uprzedzić bol­szewików. Do Kijowa zjechali się przedstawiciele terenowych organizacji Związku Chłopskiego, przedstawiciele rad powiatowych i gubernialnych bę­dących prowincjonalnymi ekspozyturami Centralnej Rady oraz narodowcy z podporządkowanych Generalnemu Sekretariatowi oddziałów wojskowych. Zamiast spodziewanych 200 salę wypełniło ok. 2500 delegatów, z których wielu miało mandaty wątpliwej wartości. Po stronie bolszewików opowie­działo się zaledwie ok. 100 delegatów. Wobec braku realnych możliwości wpłynięcia na przebieg Zjazdu oraz obstrukcję stosowaną przez zwolenników Centralnej Rady delegaci Rad Robotniczych i Żołnierskich uchwalili odrębną deklarację, w której podkreślali wymuszonąw tej sytuacji konieczność opusz­czenia sali i protestującą przeciw polityce ukraińskich partii narodowych.

Obrady Zjazdu Rad przeniesiono do Charkowa opanowanego przez bol­szewików. Odbył się on już bez przeszkód w dniach 11-12 (24-25) XII 1917r., po połączeniu się z obradującymi tutaj uczestnikami III Zjazdu Rad Zagłębia Donieckiego i Krzyworoskiego. Najważniejsza z uchwalonych rezolucji -O organizacji władzy na Ukrainie - głosiła: "Od chwili obecnej władza na terytorium Republiki Ukraińskiej należy wyłącznie do Rad Delegatów Ro-

botniczych, Żołnierskich i Chłopskich... Ukrainę ogłasza się Republiką Rad". Wybrany na Zjeździe Centralny Komitet Wykonawczy, któremu przewodni­czył J. Miedwiediew, były członek USDPR, został zobowiązany do jak naj­szybszego zwołania II Zjazdu Rad Ukrainy. 14 (27) XII 1917 r. powstał Se­kretariat Ludowy Ukraińskiej Republiki Robotniczo-Chłopskiej, pierwszy rząd Ukrainy radzieckiej. Po trzech dniach CKW Rad Ukrainy poinformo­wał oficjalnie o jego składzie. Ministrami (sekretarzami) zostali, poza jed­nym wyjątkiem, bolszewicy. Resort spraw wewnętrznych objęła Eugenia Bosz, spraw zagranicznych - S. Bakiński, spraw wojskowych - W. Szachraj, handlu i przemysłu - Fiodor Siergiejew (pseud. Artiom), finansów - Wło­dzimierz Aussem, sprawiedliwości - W. Luksemburg, pracy - Mikołaj Skryp-nyk, zaopatrzenia - E. Ługanowski, oświaty - Włodzimierz Zatoński, rolnic­twa - E. Terlecki (lewicowy eserowiec). Głównym pisarzem został G. Łap-czynski. Obowiązki premiera spadły na barki Eugenii Bosz, która z początkiem marca 1918 r. przekazała je Skrypnykowi, któremu urząd ten przekazano ofi­cjalnie wcześniej, jednak dopiero wówczas Skrypnyk przybył z Piotrogrodu do Kijowa. I Zjazd Rad Delegatów Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich Ukrainy podjął również decyzję unieważniającą wszystkie dotychczas wy­dane uchwały i dekrety Centralnej Rady oraz podporządkowanych jej orga­nów władzy.

W dniu powstania Sekretariatu Ludowego radiostacja w Charkowie prze­kazała radiotelegram CKW Rad Ukrainy do Rady Komisarzy Ludowych in­formujący o przebiegu wydarzeń. Opublikowano także manifest CKW Do wszystkich robotników, chłopów i żołnierzy Ukrainy. Depesza wysłana z Char­kowa została przejęta w Piotrogrodzie wieczorem i wręczona Stalinowi, któ­ry w tym czasie znajdował się na posiedzeniu Ogólnorosyjskiego CKW Rad. Uzyskaną informację przekazał natychmiast zebranym. W uchwale podjętej 6 (29) XII 1918 r. Rada Komisarzy Ludowych, witając powstanie na Ukrainie "prawdziwie ludowej władzy radzieckiej" i widząc w niej "prawdziwy rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej", obiecała jej daleko idącą pomoc w przed­sięwzięciach zmierzających do przeprowadzenia podstawowych reform spo­łecznych: nacjonalizacji ziemi, fabryk, przedsiębiorstw i banków.